همه می گویند باید کتاب خواند، کتاب بخوانید، اگر نخوانید، چه می شود، و ... . اما واقعا اگر کتاب نخوانیم، چه می شود؟ چه اتفاقی در انتظار کسانی است که کتاب نمی خوانند؟ آیا آن هایی که اهل مطالعه نیستند، چیزی کمتر از دیگران دارند؟ گذران زندگی که معمولا با خواندن کتاب نیست، دوای دردهایمان هم که داروست، پس واقعا حق دارند آن ها که با صفحات کاغذی کتاب ها قهر کرده اند.
بسیاری از مردم اما نظرات دیگری دارند. آن ها دنیای کتاب ها را دنیای عجیبی می دانند که هرکس وارد آن شود، پشیمان نخواهد شد. بزرگان نیز معتقدند که اگر کسی کتاب نخواند، چیزهای زیادی را از دست می دهد. بر اساس نظر آن ها، انسان برای زندگی بهتر و رسیدن به هدف نهایی اش که قرب به خداست، باید از زندگی مادی و خور و خواب عادی که در حیوانات نیز به طریق اولی وجود دارد، پا را فراتر گذاشته و برای رسیدن به خودسازی و رشد معنوی تلاش کند. این رشد معنوی که خاص انسان است، هم باعث تعالی فرد و هم موجب تعالی جامعه می شود. علاوه بر رشد معنوی، حتی انسان برای رشد مادی اش هم باید فکری مترقی و اندیشه ای بلند داشته باشد. ابزارهایی برای رسیدن به این هدف وجود دارد: استفاده از تجربیات دیگران در قالب گفتگو، مشاهده و استفاده از رسانه های صوتی و تصویری که امروزه در جامعه فراوان وجود دارد و مهمتر از همه این ابزارها، مطالعه... .
همه ما از فواید مطالعه آگاهیم، اما بسیاری از ما به ندرت به سراغ آن می رویم. آیا تا به حال از خود پرسیده ایم که در طول روز، هفته و یا حتی ماه چه قدر کتاب می خوانیم؟ امروزه مردم بیشتر به سمت مطالعه منابع رایانه ای رفته اند و کتاب ها در حال فراموش شدن هستند. اما واقعیت این است که کتاب های کاغذی مزایایی نسبت به نسخه های رایانه ای خود دارند. درست است که برای یافتن یک مطلب در اینترنت و مطالعه آن، با یک جستجوی کوتاه و سریع می توان آن را یافت، اما اگر بخواهیم آن موضوع را در کتاب پیدا کنیم، در حین جستجو با کتاب های مختلف آشنا می شویم و به خواندنشان رغبت پیدا می کنیم. همچنین موضوعات دیگری در گوشه و کنار کتاب می خوانیم و به اطلاعاتمان افزوده می شوند. علاوه بر آن، به مطالب درون کتاب ها، اطمینان بیشتری می توان کرد تا مطالب اینترنت. زیرا حداقل از یک فیلتر برای چاپ شدن می گذرند و هرکسی اجازه چاپ کتاب ندارد و نویسنده حداقل باید در رشته خود فرد شناخته شده ای باشد. اما در اینترنت هرکسی می نویسد و هر متنی را از هر جایی کپی می کند و ... . همچنین در جاهایی که اینترنت نیست، می توان کتاب با خود به همراه داشت و از فرصت ها استفاده نمود.
با وجود تمام این مزیت ها، مردم در جهان امروز به سمت رسانه های تصویری کشیده شده اند و دیگر فرصتی برای خواندن کتاب ندارند. فیلم ها، موسیقی ها، برنامه های تلفن همراه، اینترنت و ... جذابیت های زیادی دارند. از صوت و تصویر و رنگ و نور و ... در آن ها استفاده می شود و مردم بیشتر وقتشان را با آن ها می گذرانند. حال باید دید که می توان مطالعه را نیز مانند رسانه های دیداری و شنیداری جذاب کرد؟ اولین راهکار، شاید عمل به این سفارش باشد: برای کتاب خوان شدن، ابتدا به سراغ کتاب هایی بروید که برای شما جذابند و فقط آن ها را بخوانید. کم کم دامنه کتاب های مورد علاقه تان بیشتر می شود.
نکته دیگر این است که انسان ها اغلب در بزرگسالی به چیزهایی علاقه دارند که در کودکی، از آن خاطره خوبی داشته اند، و اگر در کودکی خاطره بدی از چیزی در ذهنشان نقش بسته باشد، در بزرگسالی نیز به آن علاقه ای ندارند. بنابراین ما در قبال کودکانی که می شناسیم، مسئولیم. اگر در کودکی کسی ما را به کتاب علاقه مند نکرده است، چرا خود دست به کار نشویم و لااقل به کتاب خوان کردن آیندگان کمکی نکنیم؟ می توانیم برای کودکان کتاب بخوانیم، آن هم کتاب های شیرین و در حین بازی کردن هایشان. یا برای آن ها کتاب هدیه بخریم و این گونه آن ها را به کتاب و کتاب خوانی عادت بدهیم.
کجا کتابخوان شویم؟
یکی از موضوعاتی که با مطالعه پیوندی عمیق دارد، مکان انجام این کار است. مطالعه در چه جاهایی انجام می شود؟ خانه؟ دانشگاه؟ کتابخانه؟ اداره؟ مسجد؟ کتاب فروشی؟ پارک؟ و ...؟ آیا این مکان ها، افراد را به مطالعه تشویق می کنند یا خیر؟ شاید یک راهکار مناسب، جذاب کردن فضای مطالعه باشد. مثلا در خانه می توان با استفاده از معماری داخلی و افزودن طاقچه های جذابی به دیوار، کتاب ها را در معرض دید قرار داد تا بیشتر به سراغشان برویم. اگر به جای وسایل تزیینی یا در کنار آن ها، با طراحی های خاصی روی طاقچه ها کتاب، روزنامه، مجله و بروشور بگذاریم، شاید مناسب تر باشد. این گونه با یک تیر، دو نشان زده ایم: هم خودمان بیشتر به سراغ کتاب می رویم و هم مهمان ها را تشویق به مطالعه می کنیم. وقتی کتاب در محل زندگیمان جلوی دید و در دسترس باشد، احتمال مطالعه بیشتر از وقتی است که کتاب در قفسه های کتابخانه در گوشه یکی از اتاق هاست.
و یا مثلا همان طور که بعضی از فضاها در طراحی خانه، جزء جدانشدنی آن به حساب می آیند، برای خوردن و مسائل مربوط به آن، آشپزخانه را داریم و برای خوابیدن، اتاق خواب را، و خانه ای که آشپزخانه و خواب ندارد، انگار خانه نیست، آیا می توان با فرهنگ سازی در خانه، مکانی را برای مطالعه تعبیه کرد؟ آیا خوردن و خوابیدن به فضای مجزا احتیاج دارند، اما خوراک روح و فکرمان نه؟
معماران در این زمینه، وظیفه ویژه ای دارند. نکاتی هست که باید در طراحی فضاهای مختص مطالعه رعایت شود: مثلا از آن جا که اشعه ماوراء بنفش و تابش گرما کاغذها و نوشته ها را از بین می برد، از این رو از قرار دادن آن ها در تماس مستقیم با نور آفتاب باید خودداری نمود. همچنین زدودن گرد و غبار و مواد مضر برای کتاب، از نکاتی است که باید همیشه رعایت شود. مصالحی که برای دیوارهای فضای مطالعه به کار گرفته می شوند، باید ظرفیتی عالی برای نگه داشتن گرما و رطوبت داشته باشند. همچنین تهویه مطبوعی باید همواره در اتاق مطالعه به وقوع بپیوندد. فضا باید به گونه ای طراحی شود که فرد را ترغیب کند تا مدت بیشتری در آن جا بماند. (1) فضاهای مخصوص مطالعه، نه تنها مکانی برای نگهداری کتاب ها هستند، بلکه می توانند فضایی برای خلق آثار مهم و بزرگ باشند و نویسندگان و دانشمندان بزرگی از همین اتاق های مطالعه به جامعه معرفی شوند.
طراحی فضاهای مرتبط با کتاب و کتابخوانی تنها محدود به خانه ها نمی شود. از آن جا که علاقه مند کردن کودکان به کتاب، موضوع بسیار مهمی است، می توان با طراحی فضاهایی در مهدکودک ها، پارک ها و مدرسه ها مکان های مناسبی برای کتاب خواندن ایجاد نمود و کتاب را به عنوان دوست همیشگی به بچه ها معرفی کرد. علاقه ها ریشه در کودکی ما دارند. اگر کودکی به کتاب علاقه مند شود و کتاب خوان تربیت شود، این کار تا آخر عمر همراه او خواهد بود و می توان امید داشت که در آینده کتاب خوان ماهری شود.
* * *
اردیبهشت ماه امسال هم گذشت، نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به اتمام رسید، دوستداران کتاب از این فرصت استفاده کردند و کتاب های مورد علاقه شان را تهیه نمودند و حالا کتاب های خریده شده منتظرند تا از روی قفسه ها و طاقچه ها برداشته شده و خوانده شوند. کتاب ها بخش حاشیه ای زندگی ما نیستند که به راحتی از کنارشان بگذریم، باید قدر تک تکشان را دانست. هم قدر کتاب ها را، و هم قدر زمان های تلف شده زندگی را، که مناسب ترین فرصت برای مطالعه هستند، همانند رهبر انقلاب:
" همه افراد خانه ما تقریباً - یعنی شاید بگویم هیچ استثنایی ندارد - شب همیشه در حال مطالعه خوابشان می برد. خود من هم همین طورم؛ نه این که وسط مطالعه خوابم ببرد؛ مطالعه می کنم تا خوابم می آید؛ کتاب را می گذارم و می خوابم. همه افراد خانه ما همین طورند؛ یعنی وقتی که می خواهند بخوابند، حتماً یک کتاب پهلوی دستشان است. من فکر می کنم که همه خانواده های ایرانی، باید این طوری باشند؛ من توقعم این است." (2)
(1) کتاب اطلاعات معماری نویفرت 2014، ترجمه مهندس کلارا مهرانیان، انتشارات امید انقلاب، صفحات 248 و 250
(2) مصاحبه با خبرنگار صدا و سیما، پس از بازدید از هشتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران؛ 26/2/1374ش.
فاطمه سعیدی، 1/2/1394
- ۹۵/۰۹/۱۹